زکات فطر بر هر مسلمانی(که بیش ازقوت یک شبانه روز خود و خانواده اش را داشته باشد) واجب است:
عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِیَ اللَّه عَنْهُمَا قَالَ: فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم زَکَاةَ الْفِطْرِ صَاعًا مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعًا مِنْ شَعِیرٍ، عَلَی الْعَبْدِ وَالْحُرِّ، وَالذَّکَرِ وَالأُنْثَی، وَالصَّغِیرِ وَالْکَبِیرِ، مِنَ الْمُسْلِمِینَ، وَأَمَرَ بِهَا أَنْ تُؤَدَّی قَبْلَ خُرُوجِ النَّاسِ إِلَی الصَّلاةِ. (بخاری:1503)
یعنی: ابن عمر رضی الله عنهما می گوید: رسول الله صلی الله علیه وسلم صدقه فطر را بر مرد و زن, بزرگ و کوچک, برده و آزاد مسلمان، فرض قرار داد و مقدار آن را یک صاع خرما و یا یک صاع جو، تعیین فرمود. و دستور داد تا قبل از نماز عید فطر، پرداخت گردد.
اما اگر در میان کسانی که نفقه آن ها را به هر مناسبتی بر عهده دارد فردی وجود داشته باشد که به خداوند مؤمن نیست یا به اسلام معتقد نباشد مانند کمونیست ها و افراد لائیک و بی دین، از پرداختن زکات فطر برای آن ها معاف است چون آن ها کافرند و زکات فطر اختصاص به مسلمانان دارد .
حکمت آن :
در مورد حکمت آن در سنن ابی داود و ابن ماجه از ابن عباس رضی الله عنهماروایت است که گفت:« فَرَضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم زَکَاةَ الْفِطْرِ طُهْرَةً لِلصَّائِمِ مِنْ اللَّغْوِ وَالرَّفَثِ وَطُعْمَةً لِلْمَسَاکِینِ مَنْ أَدَّاهَا قَبْلَ الصَّلَاةِ فَهِیَ زَکَاةٌ مَقْبُولَةٌ وَمَنْ أَدَّاهَا بَعْدَ الصَّلَاةِ فَهِیَ صَدَقَةٌ مِنْ الصَّدَقَاتِ» (صحیح سنن ابن ماجه1480- ابوداوود1594) یعنی:«رسول خدا صلی الله علیه وسلم زکات پایان یافتن رمضان را فرض نمود تا وسیله پاک کننده برای روزه دار از کارهای بیهوده و یا کلام ناپسند باشد که بر زبان رانده است و هم چنین طعامی برای فقرا و مساکین باشد ، هرکس قبل از نماز عید آن را بپردازد زکاتش پذیرفته شده است و هرکس بعد از نماز عید آن را بپردازد زکاتی را پرداخته است» .
زمان پرداخت زکات فطر:
طبق روایت ابن عمر رضی الله عنه ، رسول الله صلی الله علیه و سلم دستور دادند تا زکات فطر قبل ازخروج مردم برای نمازعید ، پرداخت شود(رواه بخاری1503) .
البته می توان زودتر از نماز عید هم آنرا پرداخت؛درسنت آمده که زکات فطر یک یا دو روز مانده به عید به کسی که مستحق آن است پرداخت شود. به دلیل حدیث ابن عمر رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ :[ و کانوا یُعطُون قبل الفطر بیوم أو یومین ](رواه بخاری 1511(.
یعنی:« آنها زکات فطر را یک یا دو روز قبل از عید پرداخت می کردند»
اگر کسی زکات فطرش را بعد از نماز عید ادا کند به عنوان زکات فطر قبول نمی شود.
ابن عباس گفته است:[ مَنْ أَدَّاهَا قَبْلَ الصَّلَاةِ فَهِیَ زَکَاةٌ مَقْبُولَةٌ وَمَنْ أَدَّاهَا بَعْدَ الصَّلَاةِ فَهِیَ صَدَقَةٌ مِنْ الصَّدَقَاتِ ] ابو داود (1609)وحاکم 1/409 (1488).
یعنی:(…پس هر کس قبل از نماز (عید) آن را بپردازد به عنوان زکات فطر قبول است و هر کس بعد از نماز آن را بدهد صدقه ای همچون سایر صدقات خواهد بود)
پس بر انسان حرام است که زکات فطر را از نماز عید به تأخیر بیندازد. چنانچه بدون عذر آن را بعد از نماز بپردازد از او به عنوان صدقه ی فطر قبول نمی شود. ولی اگر شخصی بنا بر عذری نتوانست قبل از نماز عید زکات فطرش را بپردازد، مانند کسی که در سفر باشد و در خانه کسی را نداشته باشد که در غیاب او زکات فطرش را بدهد، به خاطر این تأخیر گناهکار نمی شود، چون معذور است.
امام نووی رحمه الله در منهاج الطالبین می فرماید: با آغاز شب عید، دادن فطر واجب می گردد لذا دادن زکات فطر نوزادی که بعد از غروب شب عید متولد می شود واجب نیست؛
مقدار زکات فطر:
ابو سعید خدری رضی الله عنه می فرماید: ما درزمان رسول الله صلی الله علیه و سلم یک صاع از گندم یا جو یا خرما یا کشک یا کشمش را برای هر نفرزکات فطر می دادیم(رواه بخاری1505-مسلم985)
ودر حدیث دیگری می فرماید: « کُنَّا نُخْرِجُ فِی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و سلم یَوْمَ الْفِطْرِ صَاعًا مِنْ طَعَامٍ، وَکَانَ طَعَامَنَا الشَّعِیرُ وَالزَّبِیبُ وَالأَقِطُ وَالتَّمْرُ. (بخاری:1510)
یعنی: ابوسعید خدری رضی الله عنه می گوید: ما در زمان رسول الله صلی الله علیه و سلم یک صاع از طعام را صدقه فطر میدادیم. و طعام ما در آن ایام، جو، کشمش، کشک و خرما بود.
پس روشن می شود که زکات فطر باید یک صاع از طعام باشد وهرصاع برابر با چهار مد است.
و به(2کیلو و400گرم تا2کیلو و500گرم) تعبیر شده است واین قول علمای مذهب شافعی و بعضی دیگر است.
شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله می فرماید: زکات فطر پرداخت می شود از قوت بلد(منطقه)مانند برنج وغیره ،اگرچه شخص توان پرداخت موارد مذکور در حدیث را هم داشته باشد واین قول اکثر علما واصح اقوال است، که همانا اصل در دادن آن مساوات وبرابری با فقرا است. (الفتاوی الکبری 455/4( .
ابن قیم جوزی رحمه الله می فرماید: این چند مورد از حبوبات (گندم- جو- خرما و…)که در احادیث آمده نشانگر آن است که در آن زمان در مدینه غذای غالب مردم همین چیزها بوده و اگر درجایی یا زمانی دیگر قوت غالب چیز دیگری باشد باید ازآن بپردازند اگرچه غذایشان غیرازحبوبات، مثل شیروگوشت و ماهی باشد. واین قول جمهور علما وقول ارجح است ومقصود از پرداخت زکات فطر یکسانی با مساکین است، درطعام روزعید، یعنی غذای مسکین هم درآن روز همانند بقیه مردم باشد.( اعلام الموقعین 3/12).
و این ردی است بر عمل کسانی که فقط به دادن گندم بسنده می کنند وخودشان از بهترین طعام در طول سال وروز عید استفاده می کنند.اما دادن خوراکی های دیگر مانند لوبیا و روغن و نخود و غیره،چنانکه بعنوان غذایی معمولی در سرزمینی استفاده می شد، بطوریکه کسانیکه از مساکین فطریه را دریافت می کنند ،می تواند با آنها برای روز عیدشان غذایی درست کنند جایز است وگرنه بهتر است که طعامی داده شود که بتوانند با آن در روز عید برای خود غذایی فراهم آورند که با بقیه فرقی نداشته باشد.
و دادن پول به جای طعام به عنوان زکات فطر مخالفت صریح با نصوص است چون زکات فطر عبادت است واصل در عبادت توقیفی بودن است وخدا ورسولش صلی الله علیه و سلم حکمت آنرا بهتر می دانند.
امام نووی رحمه الله می فرماید: عامه فقها دادن قیمت(پول) به جای طعام را جایز ندانسته اند، چون اگردادن پول جایز می بود خدا و رسول صلی الله علیه و سلم آن را بیان می فرمودند(شرح امام نووی بر صحیح مسلم) واین قول امام شافعی وامام احمد و امام مالک رحمه الله علیهم است.
زکات فطر به چه کسانی داده می شود:
زکات فطر به همان اصنافی که استحقاق زکات را دارند باید پرداخت شود چنان که آیه 60 سوره توبه به آن ناطق است :«إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» یعنی:«صدقات تنها به 1. تهیدستان 2. بینوایان 3. متصدیان [گردآوری و پخش] آن 4. کسانی که دلشان به دست آورده میشود(تازه مسلمان شده اند) 5. در [راه آزادی] بردگان 6. وامداران(بدهکاران) 7. به مجاهدین فی سبیل الله و به 8. در راه مانده اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست و خدا دانای حکیم است».
ولی چنان چه در فرموده رسول خدا صلی الله علیه وسلم به آن اشاره شد: «زَکَاةَ الْفِطْرِ طُهْرَةً لِلصَّائِمِ مِنْ اللَّغْوِ وَالرَّفَثِ وَطُعْمَةً لِلْمَسَاکِینِ» «زکات فطر پاک کننده روزه دار از سخنان بیهوده و فحش و ناسزا است و طعامی برای مساکین می باشد»(صحیح سنن ابن ماجه1480- ابو داوود1594) پس فقرا و مساکین شایسته ترین اصناف به پرداختن زکات فطر هستند .
والله تعالی اعلم
