قضای نمازهای فوت شده
از انس(رض) روایت است که گفت: پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (من نسی صلاة أو نام عنها فکفارتها أن یصلیها إذا ذکرها) [1] «هر کس نمازی را فراموش کند یا به خواب برود و نمازش را نخواند، کفاره آن این است که هرگاه به یادش آمد آن را بخواند».
آیا کسی که عمداً نماز را تا خارج شدن وقت ترک کند، می‌تواند قضای آن را بجای آورد؟
ابن حزم رحمه الله در «المحلی» (235/2) می‌گوید:
همانا خداوند متعال برای هر نماز فرضی وقت معینی را قرار داده که آغاز و پایانش مشخص است، بطوریکه در زمان مشخصی وقت آن فرا می‌رسد، و نیز در وقت معینی وقت آن به پایان می‌رسد، بنابراین کسی که نمازش را بعد از خارج شدن وقتش می‌خواند، مثل کسی که نماز را قبل از دخول وقتش خوانده باشد، چون هر دوی آنها در غیر وقت خودشان نماز خوانده‌اند.همچنین حکم کردن به قضای نماز باید از جانب خدا بیان شده باشد، زیرا حکم کردن به چیزی یک نوع قانونگذاری به حساب می‌آید، و این کار مختص خدا است که آن را توسط پیامبرش ابلاغ کرده است و اگر بر کسی که نماز را عمداً تا خروج وقت آن ترک کند قضایی واجب می‌بود، خداوند متعال و رسول او(صلى الله عليه وسلم) ازذکر آن غفلت نمی‌کردند و آن را هم فراموش نکرده‌اند وبا ترک بیان آن عمداً ما را در سختی قرار نمی‌دادند:
(وَمَاْ کَاْنَ رَبُّکَ نَسِیّاً )(مریم: 64)
«و پروردگار تو فراموشکار نبوده است».
و هر قانونگذاری و حکمی که منشأ آن قرآن و سنت نباشد، باطل است – اه -.
اوقاتی که ادای نماز در آنها نهی شده است
از عقبه بن عامر(رض) روایت است: (ثلاث ساعات کان رسول الله(صلى الله عليه وسلم) ینهانا أن نصلی فیهن أو أن نقبر فیهن موتانا: حین تطلع الشمس بازغة حتی ترتفع، و حین یقوم قائم الظهیرة حتی تمیل الشمس، و حین تضیف الشمس للغروب حتی تغرب)[2] «سه وقت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) ما را در نماز خواندن یا دفن کردن مرده‌هایمان در آن اوقات نهی کرده است، وقتی که تازه خورشید طلوع می‌کند تا آن که بلند شود، و وقتی که خورشید در وسط آسمان قرار می‌گیرد تا وقتی که مایل شود، و زمانی که خورشید در آستانه غروب باشد تا وقتی که غروب کند».
پیامبر(صلى الله عليه وسلم) علت نهی از نماز در این اوقات را در خطاب به عمروبن عبسه بیان کرده و فرموده است: (صل صلاة الصبح، ثم أقصر عن الصلاة حتی تطلع الشمس حتی ترتفع، فإنها تطلع حین تطلع بین قرنی شیطان، و حینئذ یسجدلها الکفار، ثم صل فإن الصلاة مشهودة محضورة، حتی یستقل الظل بالرمح، ثم أقصر عن الصلاة، فإنه حینئذ تسجر جهنم، فإذا أقبل الفی فصل فإن الصلاة مشهودة محضورة حتی تصلی العصر، ثم أقصر عن الصلاة حتی تغرب الشمس، فإنها تغرب بین قرنی شیطان و حینئذ یسجد لها الکفار)[3] «نماز صبح را بخوان سپس تا وقتی که خورشید طلوع می‌کند و بالا می‌آید نماز نخوان، چون خورشید بین دو شاخ شیطان طلوع می‌کند و کفار برای آن سجده می‌برند؛ سپس نماز (ضحی) بخوان چون ملائکه شاهد و حاضر بر نماز هستند تا اینکه سایه نیزه به کمترین مقدار خود می‌رسد؛ آنوقت از خواندن نماز خودداری کن؛ چون در این وقت آتش جهنم شعله‌ورمی‌شود. سپس وقتی که سایه مایل شد نماز بخوان چون ملائکه شاهد و حاضر بر نماز هستند. تا آنکه نماز عصر را می‌خوانی، و بعد از آن، از نماز خواندن خودداری کن تا وقتی که خورشید غروب کند؛ چون خورشید بین دو شاخ شیطان غروب می‌کند و در این زمان کفار برای آن سجده می‌برند».
نهی از خواندن نماز در اوقات ذکر شده شامل زمان و مکان زیر نمی‌شود:
در روز جمعه، زمان استواء (هنگامی که خورشید در وسط آسمان قرار می‌گیرد):
چون پیامبر(صلى الله عليه وسلم) می‌فرماید: (لایغتسل رجل یوم الجمعة فیتطهر ما استطاع من طهر، ویدهن من دهن، أو یمس من طیب بیته، ثم یخر فلایفرق بین اثنین، ثم یصلی ماکتب له، ثم ینصت إذا تکلم الإمم، إلا غفرله، ما بینه و بین الجمعة الأخری)[4] «هر کسی که روز جمعه غسل کند و تا می‌تواند خودش را پاک کند و سرش را با روغن چرب نماید یا از بوی خوش خانه‌اش، خودش را خوشبو کند، سپس برای نماز جمعه خارج شود و بین دو نفر جدایی نیاندازد (در مسجد از روی شانه‌ها وسر آنها عبور نکند) و آنچه را که برایش مقدر شده نماز بخواند و وقتی که امام شروع به خواندن خطبه کرد، سکوت کند، تمام گناهان (صغیره) او از این جمعه تا جمعه دیگر بخشیده می‌شوند».
در اینجا پیامبر(صلى الله عليه وسلم) نمازگزار را به خواندن آنچه برایش مقدر شده تشویق نموده و تا وقت خروج امام او را از نماز خواندن منع کرده است، و به همین علت جماعتی از سلف از جمله عمر بن خطاب(رض) و امام احمد نیز به تبعیت از او گفته‌اند: خروج امام (برای خواندن خطبه) مانع نماز است، و خطبه امام مانع صحبت کردن است، پس، خروج امام را مانع خواندن نماز دانسته‌اند نه قرار گرفتن خورشید در وسط آسمان را (استواء).
مکان: مکه مکرمه – خداوند بر شرافت و بزرگی آن بیفزاید – که نماز خواندن در آن درهیچ یک از اوقات مذکور مکروه نیست، چون پیامبر(صلى الله عليه وسلم) می‌فرماید: (یا بنی عبدمناف، لا تمنعوا أحدا طاف بهذا البیت و صلی أیة ساعة من لیل أو نهار)[5] «ای بنی عبد مناف کسی را که در هیچ لحظه‌ای از شبانه‌روز از طواف این خانه و نماز در آن منع نکنید».
و نمازی که خواندن آن در این اوقات نهی شده است، نماز نفلی است که سببی نداشته باشد. بنابراین در این اوقات قضای نمازهای فوت شده‌ی فرض و سنت جایز است؛ چون پیامبر(صلى الله عليه وسلم) می‌فرماید: (من نسی صلاة فلیصل إذا ذکرها، لاکفارة لها إلا ذلک)[6]. «هر کس نمازی را فراموش کرد، همین که یادش آمد باید آنرا بخواند، و کفاره‌ای جز این ندارد». نماز بعد از وضو نیز درهر وقتی که باشد جایز است؛ به دلیل حدیث ابوهریره که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) هنگام نماز صبح به بلال فرمود: (یا بلال أخبرنی بأرجی عمل عملته فی الإسلام فإنی سمعت دف نعلیک فی الجنة، قال: ما عملت عملا أرجی عندی، أنی لم أتطهر طهورا فی ساعته من لیل أو نهار إلا صلیت بذلک الطهور ما کتب لی أن أصلی)[7] «ای بلال به من بگو امیدوارکننده‌ترین عملی که در اسلام انجام داده‌ای کدام است، زیرا من صدای کفشهایت را پیشاپیش خودم در بهشت شنیدم، بلال گفت: امیدوارکننده‌ترین کاری که من انجام داده‌ام این بوده است که وضوئی در هیچ لحظه‌ای از شبانه‌روز نگرفتم مگر اینکه بعد از ان هر آنچه برایم مقدر شده بود، نماز خواندم».
در این اوقات دو رکعت تحیه المسجد هم جایز است؛ چرا که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرموده است: (إذا دخل أحدکم المسجد فلایجلس حتی یصلی رکعتین)[8] «هرگاه یکی از شما وارد مسجد شد، تا دو رکعت نماز نخوانده ننشیند».
نهی از خواندن نفل بعد از طلوع فجر، قبل از نماز صبح
یسار مولای ابن عمر گوید: (رآنی ابن عمر و أنا أصلی بعد طلوع الفجر فقال یا یسار، إن رسول الله(صلى الله عليه وسلم) خرج علینا و نحن نصلی هذه الصلاة، فقال: لیبلغ شاهدکم غائبکم، لاتصلوا بعد الفجر الا سجدتین)[9] «ابن عمر مرا دید که بعد از طلوع فجر نماز می‌خواندم، گفت: ای یسار، پیامبر(صلى الله عليه وسلم) روزی بر ما وارد شد در حالی که در این وقت نماز نفل می‌خواندیم، فرمود: حاضرین در اینجا، به غایبین برسانند که بعد از طلوع فجر بجز دو رکعت، دیگر نمازی نیست (البته مراد نخواندن نفل است)».
نهی از خواندن سنت هنگام اقامة فرض
از ابوهریره روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (إذا أقیمت الصلاة فلاصلاة إلا المکتوبة)[10] «هرگاه نماز(فرض) اقامه شد خواندن هیچ نمازی جز همان فرض جایز نیست».
اماکنی که خواندن نماز در آن نهی شده است
از ابوهریره(رض) روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (فضلت علی الأنبیاء بست: أعطیت جوامع الکلم، و نصرت بالرعب، و احلت لی الغنائم، وجعلت لی الأرض طهورا و مسجدا، أرسلت إلی الخلق کافة، و ختم بی النبیون)[11] «با شش چیز بر سایر پیامبران برتری داده شده‌ام، جوامع الکلم (مفاهیم زیاد با الفاظی کم) به من داده شده و با ایجاد رعب و ترس در قلب دشمنان، خداوند مرا یاری داده است، و غنائم برایم حلال و زمین پاک کننده و مسجد قرار داده شده است و به سوی تمامی مردم فرستاده شده‌ام و با بعثت من، رسالت همه‌ی پیامبران خاتمه پیدا کرده است».
لذا نماز خواندن در تمام اماکن جایز است مگر اماکنی که در احادیث زیر استثنا شده‌اند:
جندب بن عبدالله بجلی گوید: پنج روز قبل از وفات پیامبر(صلى الله عليه وسلم) از او شنیدم که می‌فرمود: (ألا و إن من کان قبلکم کانوا یتخذون قبور أنبیاءهم و صالحیهم مساجد، ألا فلا تتخذوا القبور مساجد، إنی أنهاکم عن ذلک)[12] «آگاه باشید کسانی قبل از شما بودند که قبور پیامبران و افراد صالحشان را به مسجد تبدیل کردند. آگاه باشید قبور را به مساجد تبدیل نکنید، من شما را از آن نهی می‌کنم».(*)
از ابوسعید خدری روایت است: پیامبر(صلى الله عليه وسلم) فرمود: (الأرض کلها مسجد إلا المقبرة و الحمام)[13] «تمام زمین بجز قبرستان و حمام، مکان جواز نماز است». (فقط در این دو مکان نماز خواندن جایز نیست).
براء بن عازب گوید: از پیامبر(صلى الله عليه وسلم) دربارة نماز خواندن در استراحتگاه شتران سوال کردند، (پیامبر(صلى الله عليه وسلم)) فرمود: (لاتصلوا فی مبارک الإبل فإنها من الشیاطین). «در استراحتگاه شتران نماز نخوانید چون از شیاطین است» و از او دربارة نماز در استراحتگاه گوسفندان سؤال شد فرمود: (صلوا فیها فإنه برکة)[14] «می‌توانید در آن نماز بخوانید چون در آن برکت هست».
[1]) صحیح : [مختصر م 229]، م (684- 315/477/1).
[2]) صحیح : [ص. جه 1233]، م (831/568/1)، د(3176/481/8)، ت (1035/247/2)، نس (275/1)، جه (1519/486/1).
[3]) صحیح : [المشکا 1042]، م (832/570/1).
[4]) صحیح : [الترغیب 689]، خ (883/370/2).
[5]) صحیح : [ص. جه 1036]، جه (1254/398/1)، ت (869/178/2)، نس (223/5).
[6]) متفق علیه : خ (597/70/2)، م (684/477/1)، د (438/113/2)، ابوداود این حدیث را بدون جمله «لاکفاره لها الا ذلک» روایت کرده است، نس (293/1)، ت (187/114/1)، جه (696/227/1).
[7]) تخریج در ص (40).
[8]) متفق علیه : خ (1163/48/3)، م (714/495/1)، د (463/133/2)، ت (315/198/1)، جه (1013/324/1)، نس (53/2).
[9]) صحیح : [ص. ج 5353]، د (1264/158/4)، ترمذی این حدیث را بصورت مختصر و با عبارت : «لاصلاة بعد الفجر إلا سجدتین» ذکر کرده است. (417/262/1).
[10]) صحیح : [ص. جه 945]، م (710/493/1)، ت (419/264/1)، د (1252/142/4)، نس (116/2)، جه (1151/364/1).
[11]) صحیح : [مختصر م 257]، م (523/371/1).
[12]) صحیح : [الإرواء 286]، م (532/377/1).
*) یعنی خواندن نماز در قبرستان حرام است «مترجم».
[13]) صحیح : [ص. جه 606]، د (488/15/2)، جه 745/246/1)، ت (316/199/1).
[14]) صحیح : [ص. ج 7351]، د (489/159/2).
