طهارت برای نماز
از ابن عمر(رض) روایت است که گفت: شنیدم از پیامبر(ص) که می‌فرمود: (لا تقبل صلاة بغیر طهور) [1] «هیچ نمازی بدون طهارت قبول نمی‌شود».
طهارت دو نوع است: طهارت با آب و طهارت با سطح زمین.
اول: طهارت با آب: وضو و غسل
وضو
چگونگی وضو
از حمران مولای عثمان روایت است که عثمان بن عفان برای وضو گرفتن، آب درخواست کرد و وضو گرفت.ابتدا دستهایش را سه بار شست، سپس مضمضه کرد بعد از آن آب را در بینی‌اش کرد، آنگاه صورتش را سه بار شست بعد از آن دست راست را با آرنجش سه بار شست، سپس دست چپ را، مانند دست راستش شست، به دنبال ان سرش را مسح کرد و عداً پای راستش را با قوزکش سه بار شست و پای چپش را هم مانند پای راستش شست. سپس گفت پیامبر خدا(ص) را دیدم که به این روش وضو گرفت و فرمود: (من توضأ نحو وضوئی هذا ثم قام فرکع رکعتین لایحدث فیهما نفسه غفرله ما تقدم من ذنبه) «هرکس این چنین وضو بگیرد و با حضور قلب دو رکعت نماز بخواند گناهان (صغیره) گذشته او بخشیده می‌شود».
ابن شهاب می‌گوید: علمای ما می‌گفتند این وضو کاملترین وضو برای نماز است.[2]
شروط صحت وضو
1- نیت
به دلیل فرموده پیامبر(ص): (إنما الأعمال بالنیات)[3] «قبولی و صحت اعمال انسان به نیت بستگی دارد».
تلفظ به نیت مشروع نیست؛ چون هیچ دلیلی از پیامبر(ص) در این باره ثابت نشده است.
2- گفتن بسم‌الله
به دلیل فرموده پیامبر(ص): (لاصلاة لمن لاوضوء له، ولاوضوء لمن لم یذکر اسم الله علیه)[4] «نماز کسی که وضو نداشته باشد و وضویی که بر آن بسم الله گفته نشده باشد باطل است».
3- موالات (پشت سر هم انجام دادن فرایض وضو)
به دلیل حدیث خالدبن معدان: (أن النبی(ص) رأی رجلا یصلی و فی ظهر قدمه لمعة قدر الدرهم لم یصبها الماء، فامره النبی(ص) أن یعید الوضوء و الصلاة)[5] «پیامبر(ص) مردی را دید که نماز می‌خواند و در پشت پایش خشکی ای به اندازه درهمی دیده می‌شد، پیامبر(ص) به او امر کرد تا وضو و نمازش را اعاده کند».[6]
فرائض وضو
1- شستن صورت که مضمضه و استنشاق هم جزو آن است.
2- شستن دو دست با آرنجها.
3- مسح تمام سر، گوشها جزو سر هستند.
4- شستن پاها با قوزکها.
به دلیل فرموده خداوند متعال:
) یَأْ أَیُّهَاْ الَّذِیْنَ آمَنُوْاْ إِذَاْ قُمْتُمْ إلَیْ الصَّلاْةِ فَاْغْسِلُوْاْ وُجُوْهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَیْ المَرَاْفِقِ وَ اْمْسَحُوْاْ بِرُؤسِکِمُ وَ أرْجُلَکُمْ إِلَی الکَعْبَیْنِ… ( (مائده: 6)
«ای مؤمنان، هنگامی که خواستید نماز بخوانید (و وضو نداشتید) صورتها و دستهای خود را همراه با آرنجها بشویید و سرهای خود را مسح کنید و پاهای خود را همراه با قوزکهای آنها بشویید ».
دلیل اینکه مضمضه و استنشاق جزو شستن صورت بحساب می‌آیند و انجام آن واجب است، اینست که خداوند متعال در قرآن کریم به شستن صورت امر فرموده و ثابت شده که پیامبر(ص) هم همواره هنگام وضو گرفتن، آنها را انجام داده است و تمام کسانی که چگونگی وضوی پیامبر(ص) را بیان کرده‌اند، مواظبت ایشان بر مضمضه و استنشاق را هم روایت کرده‌اند و این دلالت می‌کند بر اینکه شستن صورت که در قرآن به آن امر شده است شامل مضمضه و استنشاق هم می‌شود.[7]
پیامبر(ص) نیز به مضمضه و استنشاق دستور داده و می‌فرماید: (إذا توضأ أحدکم فلیجعل فی أنفه ماء ثم لیستنثر)[8] «هرگاه یکی از شما وضوگرفت در بینی‌اش آب فرو کند و سپس آن را بیرون کند».
و می‌فرماید: (و بالغ فی الاستنشاقإلا أن تکون صائما)[9] «در استنشاق مبالغه کن مگر اینکه روزه باشی».
و می‌فرماید: (إذا توضأت فمضمض)[10]. «هرگاه وضو گرفتی مضمضه کن».
و دلیل وجوب مسح تمام سر این است که مسح در قرآن به صورت مجمل ذکر شده و برای بیان کردن آن به سنت نبوی مراجعه می‌شود، در صحیحین و دیگر کتب حدیث ثابت شده که پیامبر(ص) تمام سرش را مسح کرده است و این دلالت می‌کند بر اینکه مسح تمام سر واجب است.
اگر گفته شود که حدیث مغیره بیانگر این است که پیامبر(ص) پیشانی و عمامه‌اش را مسح کرده جواب این است که:
به این دلیل پیامبر(ص) به مسح پیشانی بسنده کرده است؛ چون مسح بقیه سرش را بامسح عمامه کامل کرده است، ما هم این نظریه را قبول داریم و در این حدیث دلیلی بر صحت اکتفا به مسح پیشانی یا قسمتی از سر بدون تکمیل آن با مسح عمامه وجود ندارد.[11]
بنابراین نتیجه می‌گیریم که مسح تمام سر واجب است و شخص می‌تواند تنها سر و یا تنها عمامه و یا سر و عمامه را با هم مسح کند.
و دلیل اینکه گوشها جزو سر به حساب می‌آیند و مسح آنها واجب است، حدیثی است که از پیامبر(ص) ثابت است که فرمود: (الأذنان من الرأس)[12] «گوشها جزو سر هستند».
5- خلال کردن ریش (آب را به تمام ریش رساندن):
به دلیل حدیث انس بن مالک(رض): (أن رسول الله(ص) کان إذا توضا أخذ کفا من ماءفادخله تحت حنکه فخلل به لحیته و قال: هکذا أمرنی ربی عزوجل)[13] «هرگاه پیامبر(ص) وضو می‌گرفت، مشتی آب برمی‌داشت و آن را زیر چانه‌اش وارد کرده ریشش را با آن خلال می‌کرد و می‌فرمود: پروردگارم اینچنین به من دستور داده است».
6- خلال کردن انگشتان دست و پا:
به دلیل فرموده پیامبر(ص): (اسبغ الوضوء و خلل بین الأصابع و بالغ فی الإستنشاق إلا أن تکون صائما)[14]، «وضو را کامل بگیر و بین انگشتان را خلال کن و در استنشاق مبالغه کن مگر اینکه روزه باشی».
سنتهای وضو
1- سواک کردن:
از ابوهریره(رض) روایت است که پیامبر(ص) فرمود:
(لولا أن أشق علی أمتی لأمرتهم بالسواک مع کل وضوء)[15] «اگربر امتم دشوار نمی‌دیدم، به آنها دستور می‌دادم که با هر وضویی سواک کنند».
2- سه بار شستن دو کف دست در ابتدای وضو:
به دلیل حدیث عثمان(رض) که در آن آمده پیامبر(ص) دو کف دستش را سه مرتبه شست[16]:
3- مضمه و استنشاق را سه بار با هم و با یک مشت آب انجام دادن:
به دلیل حدیث عبدالله بن زید(رض) که در آن وضوی پیامبر(ص) را آموزش می‌داد و می‌گفت: او با یک مشت آب، مضمضه و استنشاق می‌کرد و این کار را سه بار تکرار می‌نمود.[17]
4- مبالغه در مضمضه و استنشاق برای کسی که روزه نیست:
به دلیل فرموده پیامبر(ص): (وبالغ فی الإستنشاق إلا أن تکون صائما)[18]. «و در استنشاق مبالغه کن مگر اینکه روزه باشی».
5- تقدیم راست به چپ:
به دلیل حدیث عایشه(رض): (کان رسول الله(ص) یحب التیامن فی تنعله و ترجله و طهوره و فی شأنه کله)[19] «پیامبر(ص) هنگام نعل به پا کردن و سرشانه کرن و وضو گرفتن و در تمام کارهایش، دوست داشت که طرف راست را بر طرف چپ مقدم دارد».
و به دلیل حدیث عثمان که وضوی پیامبر(ص) را تعریف کرد و گفت: پیامبر(ص) اول طرف راست و سپس طرف چپش را می‌شست.
6- دست مالیدن روی اعضای وضو:
به دلیل حدیث عبدالله بن زید: (أن النبی(ص) أتی بثلثی مد فتوضا فجعل یدلک ذراعیه)[20] «برای پیامبر(ص) دوسوم مُد، آب آوردند، از آن وضو گرفت و بر ساعدهایش دست مالید».
7- سه بار شستن (اعضای وضو):
به دلیل حدیث عثمان که گفته است: پیامبر(ص) اعضای وضو را سه بار می‌شست و از پیامبر(ص) ثابت شده که بعضی اوقات اعضای وضو را یک بار و گاهی هم دو بار می‌شست.[21]
تکرار مسح سرگاهگاهی مستحب است به دلیل حدیثی که از عثمان روایت است مبنی بر این که او وضو گرفت و سه بار سرش را مسح کرد و گفت: (رأیت رسول الله(ص)توضا هکذا)[22] «پیامبر(ص) را دیدم که اینطور وضو گرفت».
8- ترتیب:
به دلیل اینکه آنچه در مورد وضوی پیامبر(ص) ثابت شده اکثراً ترتیب را رعایت کرده است. البته از مقدام بن معدیکرب روایت است که گفت: (أنه أتی رسول الله(ص) بوضوء فتوضا فغسل کفیه ثلاثا و غسل وجهه ثلاثا، ثم غسل ذراعیه ثلاثا، ثم تمضمض و استنثر ثلاثا ثم مسح برأسه و أذنیه … الحدیث)[23]. «او آب وضو را برای پیامبر(ص) برد وی از آن وضو گرفت، دستها و صورتش را سه بار شست، سپس ساعدهایش را سه بار شست، آنگاه سه بار مضمضه و استنشاق کرد و به دنبال آن سر و گوشهایش را مسح کرد … تا آخر حدیث».
9- دعا بعد از وضو:
به دلیل فرموده پیامبر(ص): (مامنکم من أد یتوضا فیسبغ الوضوء ثم یقول: أشهد أن لا إله إلا الله، وحده لاشریک له، و أشهد أن محمدا عبده و رسوله، إلا فتحت له أبواب الجنة الثمانیة یدخل من أیها شاء)[24] «اگر هر یک از شما بطور کامل وضو بگیرد سپس بگود: أشهد أن لا إله إلا الله، وحده لا شریک له، و أشهد أن محمدا عبده و رسوله – گواهی می‌دهم که بجز الله معبود بر حقی نیست، یکتا است و هیچ شریکی ندارد و شهادت می‌دهم که محمد بنده و فرستاده اوست – درهای هشتگانه بهشت به روی او باز می‌شود، از هر کدام که بخواهد وارد می‌شود».
ترمذی این را هم اضافه کرده است:
(اللهم اجعلنی من التوابین واجعلنی من المتطهرین)[25] «خداوندا مرا از توبه‌کنندگان و پاکان قرار بده».
از ابوسعید روایت است که پیامب(ص) فرمود: (من توضا فقال: سبحانک اللهم و بحمدک، أشهد أن لا إله إلا أنت أستغفرک و أتوب إلیک کتب فی رق، ثم طبع بطابع فلایکسر إلی یوم القیامة)[26] «کسی که وضو بگیرد و بگوید: سبحانک اللهم و بحمدک، أشهد أن لا إله إلا أنت استغفرک و أتوب إلیک – خداوندا تو پاک و منزهی و حمد لایق توست، شهادت می‌دهم که هیچ معبودی به حقی غیر از تو نیست، از تو طلب استغفار می‌کنم و به سوی تو باز می‌گردم – در ورقی نوشته شده، سپس مهر شده و تا قیامت شکسته نخواهد شد».
10- خواندن دو رکعت نماز بعد از وضو:
به دلیل حدیث عثمان که پس از آموزش عملی وضوی پیامبر(ص) به مردم، گفت:
پیامبر(ص) را دیدم که مانند این وضوی من وضو گرفت و فرمود: (من توضا نحو وضوئی هذا، ثم قام فرکع رکعتین لایحدث فیهما نفسه، غفرله ماتقدم من ذنبه)[27]. «هر کس مانند وضوی من وضو بگیرد، سپس دو رکعت نماز با خشوع بخواند، گناهان گذشته او بخشوده می‌شود».
از ابوهریره روایت است که پیامبر(ص) هنگام أذان صبح به بلال فرمود: (یا بلال أخبرنی بأرجی عمل عملته فی الإسلام فإنی سمعت دف نعلیک بین یدی فی الجنة؟ قال: ما عملت عملا أرجی عندی: أنی لم أطهر طهورا فی ساعة من لیل أو نهار إلا صلیت بذلک الطهور ماکتب لی أن أصلی)[28] «ای بلال به من بگو چه کاری در اسلام انجام داده‌ای که به اجر و پاداش آن از هر کار دیگری بیشتر امیدواری. زیرا من صدای کفشهایت را پیشاپیش خودم در بهشت شنیدم، بلال گفت: امیدوارکننده‌ترین کاری که انجام داده‌ام این است که در طول شبانه‌روز، هر بار که وضو می‌گرفتم تعداد رکعاتی که خدا برایم مقرر کرده بود، می‌خواندم».
[1]) صحیح [مختصر م 104]، م (224/204/1)، ت (1/3/1).
[2]) متفق علیه : م (226/204/1)، و این لفظ مسلم است، خ (164/266/1)، د (106/180/1)، نس (64/1).
[3]) متفق علیه : البخاری (1/9/1)، مسلم (1907/1515/3)، د (2186/284/6)، ت (1698/100/3)، جه (4227/1413/2)، نس (59/1).
[4]) حسن : [ص. جه 320]، د (101/174/1)، جه (399/140/1).
[5]) صحیح : [ص. د 161]، د (173/2396/1).
[6]) شافعی در «الأم» (25 / 1) می‌گوید :
[7]) السیل الجرار (81/1).
[8]) صحیح : [ص. ج 443]، د (140/234/1)، نس (66/1).
[9]) صحیح : [ٌ. 129 و 131]، د (142/144 و 236/1).
[10]) صحیح : [ص. د 129 و 131]، د (142/144/236/1).
[11]) تفسیر ابن کثیر (24/2) بتصرف.
[12]) صحیح : [ص. جه 357]، جه (443/152/1).
[13]) صحیح : [الإرواء 92]، د (145/243/1)، هق (54/1).
[14]) تخریج در صف (35).
[15]) تخریج در ص (24).
[16]) تخریج در ص (33).
[17]) صحیح : [مختصر م 125]، م (235/210/1).
[18]) تخرج در ص (35).
[19]) متفق علیه : خ (168/269/1)، م (268/226/1)، (4122/199/11)، نس (78/1).
[20]) اسناد آن صحیح است: [ص. خز 118/62/1].
[21]) حسن و صحیح است : [ص.د 124]، خ (158/258/1) از حدیث عبدالله بن زید و د (136/230/1)، ت (43/31/1) ابوداود وترمذی این حدیث را از ابوهریره روایت کرده‌اند.
[22]) حسن و صحیح است : [ص. د 101]، د (110/188/1).
[23]) صحیح : [ص. د 112]، د (121/211/1).
[24]) صحیح : [مختصر م 143]، م (234/209/1).
[25]) صحیح : [ص. ت 48]، ت (55/38/1).
[26]) صحیح : [الترغیب 20]، کم (564/1)، و در اثنای وضو دعایی ثابت نشده است. أه.
[27]) تخریج در ص (33).
[28]) متفق علیه : خ (1149/34/3)، م (2458/1910/4).
