زکات فطر
حکم زکات فطر
زکات فطر بر هر مسلمانی واجب است به دلیل حدیث ابن عمر(رض): (فرض رسول الله(صلى الله عليه وسلم) زکاة الفطر صاعا من تمر أو صاعا من شعیر علی العبد والحر، و الذکر و الأنثی و الصغیر و الکبیر من المسلمین، و أمر بها أن تؤدی قبل خروج الناس إلی الصلاة) [1] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) زکات فطر را که یک صاع(*) خرما یا جو است بر هر مسلمان برده، آزاد، مرد، زن، کوچک و بزرگ واجب کرد و دستور داد که قبل از خروج مردم به طرف نماز عید پرداخت شود».
حکمت زکات فطر
از ابن عباس روایت است: (فرض رسول الله(صلى الله عليه وسلم) زکاة الفطر طهرة للصائم من اللغو و الرفث، و طعمة للمساکین فمن أداها قبل الصلاة فهی زکاة مقبولة، و من أداها بعد الصلاة فهی صدقة من الصدقات)[2] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) زکات فطر را به عنوان پاک کننده‌ی روزه‌دار از سخنان بیهوده و دشنام و بعنوان رزق و خوراکی برای مساکین واجب کرده است. پس هر کس آنرا قبل از نماز (عید) بدهد، آن زکاتی قبول است و هر کس آنرا بعد از نماز عید پرداخت کند صدقه‌ای همچون (سایر) صدقات است (به عنوان زکات فطر محسوب نمی‌شود)».
زکات فطر بر چه کسانی واجب است؟
زکات فطر بر هر مسلمان آزادی که بیش از قوت یک شبانه روز خود و خانواده‌اش داشته باشد، واجب است. و بر شخص واجب است که زکات فطر خود و کسانی را که نفقه آنها بر عهده او است مانند همسر و فرزندان و خدمتکارش – اگر مسلمان باشند – بپردازد.
از ابن عمر روایت است: (أمر رسول الله(صلى الله عليه وسلم) بصدقة الفطر عن الصغیر و الکبیر و الحر و العبد ممن تمونون)[3] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) به دادن زکات فطر از کوچک و بزرگ و آزاد و برده، و کسانی که نفقه آنها بر عهده شما است امر فرموده است».
مقدار زکات فطر
مقدار واجب برای هر نفر نیم صاع از گندم یا یک صاع از خرما یا مویز یا جو یا کشک یا سایر چیزهایی است که جایگزین اینها می‌شوند مانند برنج و ذرت و مانند اینها که به عنوان قوت مصرف می‌شوند.
دلیل اینکه مقدار واجب از گندم نیم صاع است حدیث عروه بن زبیر است که می‌گوید: (أن أسماء بنت أبی بکر کانت تخرج علی عهد رسول الله(صلى الله عليه وسلم) عن أهلها – الحر منهم و المملوک – مدین من حنطة أو صاعا من تمر، بالمد أو بالصاع الذی یقتاتون به)[4] «اسماء دختر ابوبکر در زمان پیامبر(صلى الله عليه وسلم) زکات فطر افراد آزاد و بردة خانواده‌اش را می‌داد که مقدار آن دو مد گندم(*) با یک صاع خرما بود، با مد و صاعی که قوت را با آن پیمانه می‌کردند».
و دلیل وجوب یک صاع از غیر گندم حدیث ابوسعید خدری است که گفت: (کنا نخرج زکاة الفطر صاعا من طعام أو صاعا من شعیر، أو صاعا من تمر. أو صاعا من أقط أو صاعا من زبیب)[5] «ماز زکات فطر را که مقدار آن یک صاع از طعام یا یک صاع از جو یا یک صاع از خرما یا یک صاع از کشک یا یک صاع از مویز بود می‌دادیم».
نووی در شرح مسلم (6/70) می‌گوید:
«عامه فقهاء دادن قیمت بجای جنس را جایز ندانسته‌اند ولی ابوحنیفه آن را جایز دانسته است». می‌گویم: قول ابوحنیفه(ره) مردود است چون ) و ما کان ربک نسیا ( «و پروردگار تو هرگز فراموشکار نبوده است». و اگر پرداخت قیمت به جای جنس جایز می‌بود خدا و رسول او، آن را بیان می‌فرمودند؛ بنابراین توقف بر ظاهر نصوص بدون تحریف و تأویل واجب است.
زمان پرداخت زکات فطر
از ابن عمر روایت است: (أمر رسول الله(صلى الله عليه وسلم) بزکاة الفطر أن تودی قبل خروج الناس إلی الصلاة)[6] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) دستور داد تا زکات فطر قبل از خروج مردم برای نماز عید، پرداخت شود».
جایز است که زکات فطر یک یا دوروز قبل از عید به کسی که آن را می‌گیرد پرداخت شود: از نافع روایت است: (کان ابن عمر یعطیها الذین یقبلونها، و کانوا یعطون قبل الفطر بیوم أو یومین)[7] «ابن عمر زکات فطر را به کسانی که آنرا قبول می‌کردند می‌داد و به آنان یک یا دو روز قبل از عید داده می‌شد».
پرداخت نکردن به موقع آن بدون عذر حرام است
از ابن عباس روایت است: (فرض رسول الله(صلى الله عليه وسلم) زکاة الفطر طهرة للصائم من اللغو و الرفث، و طعمة للمساکین، فمن أداها قبل الصلاة فهی زکاة مقبولة، ومن أداها بعد الصلاة فهی صدقة من الصدقات)[8] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) زکات فطر را به عنوان پاک‌کننده روزه‌دار از سخنان بیهوده و دشنام و بعنوان رزق و خوراکی برای مساکین واجب کرده است، پس هر کس قبل از نماز (عید) آن را بپردازد، آن قبول است و هر کس بعد از نماز عید آن را بدهد صدقه‌ای همچون (سایر) صدقات است. (به عنوان زکات فطر محسوب نمی‌شود)».
مستحقان زکات فطر
زکات فطر تنها به مساکین داده می‌شود؛ به دلیل فرموده پیامبر(صلى الله عليه وسلم) در حدیث ابن عباس: (وطعمة للمساکین)[9] «زکات فطر رزق و خوراکی برای مساکین است».
صدقه سنت
مستحب است بسیار صدقه داده شود: به دلیل فرموده خداوند متعال:
) مَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أموَالَهُم فِی سَبیلِ اللهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتَ سَبعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنبُلَة مائةُ حَبَّةٍ وَ اللهُ یُضَاعِفُ لِمَن یَشَاءُ وَاللهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ( (بقره: 261)
«مثال کسانی که دارایی خود را در راه خدا صرف می‌کنند همانند دانه‌ای است که هفت خوشه برآرد و در هر خوشه صد دانه باشد، و خداوند برای هر کسی که بخواهد آن را چندین برابر می‌کند وخدا (قدرت و نعمتش) فراوان و از همه چیز آگاه است».
و به دلیل فرموده پیامبر(صلى الله عليه وسلم): (ما من یوم یصبح العباد فیه إلا ملکان ینزلان، فیقول أحدهما اللهم أعط منفقا خلفا و یقول الآخر: اللهم أعط ممسکا تلفا)[10] «هر روزی که بندگان در آن صبح می‌کنند دو فرشته نازل می‌شود، یکی از آنها می‌گوید: خداوندا! به کسی که مالش را در راه تو می‌بخشد، عوض و پاداش عطا کن و دیگری می‌گوید: خداوندا! کسی که آن را محکم گرفته و در راه تو نمی‌بخشد ضرر و زیان بده».
مستحق‌ترین افراد به صدقه مسلمان همانا خانواده و خویشاوندان او هستند. به دلیل فرموده پیامبر(صلى الله عليه وسلم): (الصدقة علی المسکین صدقة، و علی ذی الرحم ثنتان: صدقة وصله)[11]
«صدقه دادن به مسکین، تنها یک صدقه است ولی صدقه دادن به خویشاوند دو تا است هم صدقه است،و هم صله‌ی رحم».
[1]) متفق علیه : خ (1503/367/3)، م (984/986/677، 679/2)، ت (670، 672/92 و 93/2)، د (96، 1595/4، 5/5)، نس (1826/584/1)، نسائی قسمت دوم «و أمر بها…» حدیث را ذکر نکرده است.
*) هر صاع برابر چهار مشت متوسط است.
[2]) حسن : [ص. جه 1480]، جه (1827/585/1)، د (1594/3/5).
[3]) صحیح : [الإرواء 835]، قط (12/141/2)، هق (161/4).
[4]) الطحاوی (43/2)، این لفظ طحاوی است.
*) هر مد برابر است با یک مشت متوسط.
[5]) متفق علیه : خ (1506/371/3)، م (985/678/2)، ت (668/91/2)، د (1601/13/5)، نس (51/5)، جه (1829/585/1).
[6]) تخریج در ص (303).
[7]) خ (1511/375/3).
[8]) تخریج در ص (303).
[9]) تخریج در ص (303).
[10]) متفق علیه : خ (1442/304/3)، م (1010/700/2).
[11]) صحیح : [ص. ج 3858]، ت (653/84/2).
